Η έννοια της «Προβολής» στην ψυχολογία του Κάρλ Γιούνγκ
Όπως ακριβώς έχουμε την τάση να υποθέτουμε ότι ο κόσμος είναι όπως τον βλέπουμε, έτσι υποθέτουμε αφελώς ότι οι άνθρωποι είναι αυτό που φανταζόμαστε πως είναι... Όλα τα περιεχόμενα του ασυνείδητου μας προβάλλονται συνεχώς στο περιβάλλον μας, και μόνο αναγνωρίζοντας ορισμένες ιδιότητες των αντικειμένων σαν προβολές ή είδωλα μπορούμε να τα διακρίνουμε από τις πραγματικές ιδιότητες των αντικειμένων... Χωρίς καμιά επιφύλαξη, βλέπουμε πάντα τα δικά μας ανομολόγητα λάθη στον αντιτιθέμενο μας. Εξαιρετικά παραδείγματα βρίσκουμε σε όλες τις προσωπικές φιλονικίες. Εκτός κι αν κατέχουμε έναν ασυνήθιστο βαθμό αυτογνωσίας, δεν θα αντιληφθούμε ποτέ τις προβολές μας, και πρέπει πάντα να υποκύπτουμε σε αυτές, γιατί ο νους στη φυσική του κατάσταση προϋποθέτει την ύπαρξη τέτοιων προβολών. Είναι φυσικό και δεδομένο να προβάλλονται ασυνείδητα περιεχόμενα.
Προβολή σημαίνει την απομάκρυνση του υποκειμενικού περιεχομένου σε ένα αντικείμενο. Είναι το αντίθετο της ενδοπροβολής. Κατά συνέπεια, είναι μια διαδικασία αντικατάστασης, με την οποία ένα υποκειμενικό περιεχόμενο απομακρύνεται από το υποκείμενο και ενσωματώνεται, ας πούμε, στο αντικείμενο. Το υποκείμενο απαλλάσσεται από επώδυνα, ασυμβίβαστα περιεχόμενα προβάλλοντάς τα.
Η προβολή δεν είναι μια συνειδητή διαδικασία. Οι προβολές συμβαίνουν, δεν γίνονται. Ο γενικός ψυχολογικός λόγος για την προβολή είναι πάντα ένα ενεργοποιημένο ασυνείδητο που αναζητά έκφραση.
Είναι δυνατό να προβάλλουμε ορισμένα χαρακτηριστικά σε ένα άλλο άτομο που δεν τα κατέχει καθόλου, αλλά κι αυτός στον οποίο προβάλλονται μπορεί ασυνείδητα να το ενθαρρύνει.
Συμβαίνει συχνά το αντικείμενο να προσφέρει ένα γάντζο στην προβολή, δελεάζοντας πολλές φορές για αυτή την προσφορά. Αυτό συμβαίνει γενικά όταν το ίδιο το αντικείμενο δεν έχει συνείδηση της εν λόγω ιδιότητας: με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί απευθείας στο ασυνείδητο του προβαλλόμενου. Γιατί όλες οι προβολές προκαλούν αντι-προβολές όταν το αντικείμενο δεν έχει συνείδηση της ποιότητας που προβάλλεται πάνω του από το υποκείμενο.
Μέσω της προβολής μπορεί κανείς να δημιουργήσει μια σειρά από φανταστικές σχέσεις που συχνά έχουν ελάχιστη ή δεν έχουν καμιά σχέση με τον εξωτερικό κόσμο. Το αποτέλεσμα της προβολής είναι η απομόνωση του υποκειμένου από το περιβάλλον του, αφού αντί για μια πραγματική σχέση με το περιβάλλον υπάρχει πλέον μόνο μια απατηλή. Οι προβολές αλλάζουν τον κόσμο στο πιστό αντίγραφο του άγνωστου προσώπου του καθενός. Σε τελική ανάλυση, επομένως, οδηγούν σε μια αυτό-ερωτική ή αυτιστική κατάσταση στην οποία ονειρεύεται έναν κόσμο του οποίου η πραγματικότητα παραμένει για πάντα απλησίαστη.
Η προβολή έχει και θετικά αποτελέσματα. Στην καθημερινή ζωή διευκολύνει τις διαπροσωπικές σχέσεις. Επιπλέον, όταν υποθέσουμε ότι κάποια ποιότητα ή χαρακτηριστικό υπάρχει σε κάποιον άλλο, και μετά, μέσω της εμπειρίας, διαπιστώσουμε ότι δεν είναι έτσι, μπορούμε να μάθουμε κάτι για τον εαυτό μας. Αυτό σχετίζεται με την απόσυρση ή τη διάλυση προβολών. Όσο η λίμπιντο (σημ. όχι με τη σεξουαλική έννοια του Φρόυντ, αλλά η ψυχική ενέργεια γενικά) μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτές τις προβολές ως ευχάριστες και κατάλληλες γέφυρες προς τον κόσμο, θα ανακουφίζουν τη ζωή με θετικό τρόπο. Αλλά όσο η λίμπιντο θελήσει να πάρει άλλο μονοπάτι, και για το σκοπό αυτό αρχίσει να τρέχει πίσω στις προηγούμενες γέφυρες προβολής, θα λειτουργήσουν ως τα μεγαλύτερα εμπόδια που μπορούμε να φανταστούμε, γιατί στην πραγματικότητα εμποδίζουν οποιαδήποτε πραγματική απόσπαση από το πρώην αντικείμενο.
Η ανάγκη απόσυρσης των προβολών γενικά σηματοδοτείται από ματαιωμένες προσδοκίες στις σχέσεις, που συνοδεύονται από ισχυρό συναίσθημα. Αλλά ο Γιουνγκ πίστευε ότι μέχρι να υπάρξει μια προφανής ασυμφωνία μεταξύ αυτού που φανταζόμαστε ότι είναι αληθινό και της πραγματικότητας που μας παρουσιάζεται, δεν χρειάζεται να μιλάμε για προβολές, πόσο μάλλον να τις αποσύρουμε.
Προβολή .. καλείται ορθά μόνο όταν έχει ήδη προκύψει η ανάγκη διάλυσης της ταύτισης με το αντικείμενο. Αυτή η ανάγκη προκύπτει όταν η ταύτιση γίνεται ενοχλητικός παράγοντας, δηλαδή όταν η απουσία του προβαλλόμενου περιεχομένου αποτελεί εμπόδιο στην προσαρμογή και η απόσυρσή του στο υποκείμενο έχει γίνει επιθυμητή. Από αυτή τη στιγμή η προηγούμενη μερική ταύτιση αποκτά τον χαρακτήρα της προβολής. Ως εκ τούτου, ο όρος προβολή υποδηλώνει μια κατάσταση ταύτισης που έχει γίνει αισθητή.
Ο Γιουνγκ διέκρινε την παθητική από την ενεργητική προβολή. Η παθητική προβολή είναι εντελώς αυτόματη και ακούσια, σαν να ερωτεύεσαι. Όσο λιγότερα γνωρίζουμε για ένα άλλο άτομο, τόσο πιο εύκολο είναι να προβάλλουμε παθητικά ασυνείδητες πτυχές του εαυτού μας σε αυτό. Η ενεργητική προβολή είναι πιο γνωστή ως ενσυναίσθηση - νιώθουμε τον εαυτό μας στη θέση του άλλου. Η ενσυναίσθηση που επεκτείνεται στο σημείο που χάνουμε τη δική μας άποψη γίνεται ταύτιση.
Η προβολή της προσωπικής σκιάς γενικά συναντάται σε άτομα του ίδιου φύλου. Σε συλλογικό επίπεδο, προκαλεί πόλεμο, εξιλαστήρια θύματα και αντιπαραθέσεις μεταξύ πολιτικών κομμάτων.
Η προβολή που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής σχέσης ονομάζεται μεταφορά ή αντιμεταβίβαση, ανάλογα με το αν ο αναλυόμενος ή ο αναλυτής είναι αυτός που προβάλλει.
Όσον αφορά τα συμπλέγματα, anima και animus, (σημ. συμπλέγματα και αρχετυπικές εικόνες - η θηλυκή και η αρσενική πλευρά του άνδρα και της γυναίκας αντίστοιχα) προβολή είναι τόσο μια συνηθισμένη αιτία εχθρότητας, όσο και μια ξεχωριστή πηγή ζωτικότητας. Όταν ο animus και η anima συναντιούνται, ο animus τραβάει το σπαθί της δύναμης του και η anima εκτοξεύει το δηλητήριο της ψευδαίσθησης και της αποπλάνησης. Το αποτέλεσμα δεν χρειάζεται να είναι πάντα αρνητικό, αφού και οι δύο είναι εξίσου πιθανό να ερωτευτούν.
Πηγές: Ντάρυλ Σάρπ, “Λεξικό”, Καρλ Γιούνγκ, “Γενικές όψεις της ψυχολογίας του ονείρου”, “Η Σκιά”, “Ορισμοί”, “Η συζυγία: Anima and Animus”
